در ادامه «درس‌های قرآن معلم دوست‌داشتنی» که در رابطه با «حق‌الناس، تفسیر بزرگ‌ترین آیه قرآن» است و در 10 فروردین‌ماه سال 1361 ارائه شده است را مرور می‌کنیم.

لازم به ذکر است که متن ذیل گزیده‌ای از مهم‌ترین مطالب این جلسه است و لینک متن کامل آن نیز در انتهای صفحه وجود دارد.

قرآن 114 سوره دارد و از همه سوره‌ها بزرگ‌تر سوره بقره است که در اینجا به بزرگ‌ترین آیه قرآن که درباره حقوق است، می‌پردازیم.

نکوهش گرفتن وام و قرض

نکته 1) در نکوهش گرفتن وام و قرض آیات و احادیث بسیار آورده شده است تا جایی که پیامبر اکرم(ص) این عمل را در حد کفر بد دانسته‌اند.

نکته 2) «اعوذ بالله من الکفر و دین» (علل الشرائع) اگر شهیدی در جبهه جنگ به شهادت برسد همه گناهنش بخشیده می‌شود ولی اگر بدهکار باشد حتی به اندازه یک قران آن بخشیده نمی‌شود.

نکته 3) اگر پس از مرگ کسی، قصد تقسیم اموالش را داشتید «مِن بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِهَا أَوْ دَیْنٍ» (نساء/11) تا دین او را نداده‌اید حق تقسیم اموالش را ندارید.

ارزش و پاداش قرض و وام دادن 

نکته 4) افراد متمکن جامعه نباید سرمایه‌های خود را بی‌استفاده نگه دارند. وام دادن این سرمایه‌ها به جوانان هم ثواب فراوان دارد و هم جامعه به حرکت در می‌آید، اصلا معنای انفاق همین است.

نکته 5) اگر مسلمانی به دوست مسلمان خود وام بدهد و سپس با وی مماشات کند یعنی برای ادای دین به وی فشار نیاورد، مشکلات قیامت بر او آسان می‌شود و روز قیامت به بهشت می‌رود بدون اینکه از او حسابرسی شود.

تعجیل در ادای دین

نکته 6) اگر ضرورتـأ کسی وام گرفت باید در ادای آن تعجیل کند. اسلام می‌گوید اگر در حال نماز بودی شخص طلبکار دینش را طلب کرد نمازت را بشکن و دینش را ادا کن.

نکته 7) امام باقر(ع) فرموده‌اند که کسی که وامش را پس ندهد از ترس اینکه دستش خالی می‌شود «کان الله عزوجل اقدر علی ان یفقره منه »(کافی) خداوند از راه دیگر قدرت دارد او را فقیر کند.

ربا یکی از گناهان کبیره/ گناه خواص عذاب مضاعف دارد

نکته 8) ربا دهنده و رباگیرنده گنه‌کارند و خداوند عذابی دردناک را برایشان قرارداده است «وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَا وَ قَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَ أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا»(نساء/161)

نکته 9) هر چه انسان با ایمان‌تر و مؤمن‌تر باشد اگر در دام شیطان بیفتد و گناه کند عذاب مضاعفی در انتظارش است. همچنان که قرآن در باره زنان پیامبر(ص) می‌فرماید: «یا نِسَاء النَّبِیِّ مَن یَأْتِ مِنکُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ یُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَیْنِ؛ اى همسران پیامبر هر کس از شما مبادرت به کار زشت آشکارى کند عذابش دو چندان خواهد بود» (احزاب/30) 

مکتوب کردن وام و امضای شاهد به دستور قرآن

نکته 10) «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاکْتُبُوهُ وَلْیَکْتُب بَّیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَ لاَ یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللّهُ فَلْیَکْتُبْ وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَ لاَ یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئًا فَإن کَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْ ضَعِیفًا أَوْ لاَ یَسْتَطِیعُ أَن یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِیدَیْنِ من رِّجَالِکُمْ فَإِن لَّمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاء أَن تَضِلَّ إْحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الأُخْرَى وَ لاَ یَأْبَ الشُّهَدَاء إِذَا مَا دُعُواْ وَ لاَ تَسْأَمُوْاْ أَن تَکْتُبُوْهُ صَغِیرًا أَو کَبِیرًا إِلَى أَجَلِهِ » (بقره /282)

اى کسانى که ایمان آورده‏اید، هر گاه به وامى تا سررسیدى معین‏، با یکدیگر معامله کردید، آن را بنویسید و باید نویسنده‏اى (صورت معامله را) بر اساس عدالت‏، میان شما بنویسد و هیچ نویسنده‏اى نباید از نوشتن خوددارى کند؛ همان‌گونه (و به شکرانه آن‏) که خدا او را آموزش داده است‏ و کسى که بدهکار است باید املا کند، و او (=نویسنده‏) بنویسد، و از خدا که پروردگار اوست پروا نماید و از آن‏، چیزى نکاهد. پس اگر کسى که حق بر ذمه اوست‏، سفیه یا ناتوان است‏ یا خود نمى‏تواند املا کند، پس ولىّ او باید با (رعایت‏) عدالت‏، املا کند و دو شاهد از مردانتان را به شهادت طلبید، پس اگر دو مرد نبودند، مردى را با دو زن‏، از میان گواهانى که (به عدالت آنان‏) رضایت دارید (گواه بگیرید)، تا (اگر) یکى از آن دو (زن‏) فراموش کرد، (زنِ‏) دیگر، وى را یادآورى کند و چون گواهان احضار شوند، نباید خوددارى ورزند و از نوشتن (بدهى‏) چه خرد باشد یا بزرگ‏، ملول نشوید، تا سررسیدش (فرا رسد).

این آیه قسمتی از بزرگ‌ترین آیه قرآن است که در آن مسائل حقوقی و روش صحیح وام دادن توضیح داده شده است. اگر به هم وام دادید یا بدهکار شدید «فَاکْتُبُوهُ» یعنی حتما سند بنویسید، «وَلْیَکْتُب بَّیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ» برای اینکه دو طرف به نفع خودشان ننویسند یک نفر سومی با عدالت بنویسد، «وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِیدَیْنِ» دو شاهد هم ورقه را امضاء کنند، «فَإِن لَّمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ» اگر دو مرد نبود یک مرد و یک زن امضاء کند.

برای پول کم هم مکتوب کنید «وَلاَ یَأْبَ الشُّهَدَاء إِذَا مَا دُعُواْ وَلاَ تَسْأَمُوْاْ أَن تَکْتُبُوْهُ صَغِیرًا أَو کَبِیرًا» خسته نشوید از نوشته و فرقی نمی‌کند نوشته چقدر باشد.

علاوه بر این آیه، بزرگ‌ترین نامه‌ها هم در نهج‌البلاغه در مورد مسائل سیاسی است، این‌ها بزرگ‌ترین سند است که نشان می‌دهد دین ما در متن مسائل اجتماعی و سیاسی است.

برای مطالعه متن کامل به اینجا مراجعه کنید.

فارس