(بسم الله الرحمن الرحیم)

پس از اثبات وجود روح مجرد و بقاى آن پس از مرگ و تخلیه بدن، این مساله اساسى مطرح مى‏گردد که ارواح پس از مرگ و خارج شدن از قالب اجسام بدنى در کجا زندگى مى‏ کنند؟

آیا عالمى به نام برزخ که واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است وجود دارد؟ یعنى ما در سلسله عقاید خود و ملاحظه مراحل تکاملى انسانها قبل از این دنیاى مادى، نطفه بودیم و قبل از نطفه عناصرى در زمین، و بعد از نطفه به صورت انسانى در آمدیم و در دنیا زندگى مى‏ کنیم آیا بعد از این دنیا هم به عالم دیگرى وارد مى ‏شویم به نام عالم برزخ یا نه؟

کلمه برزخ در لغت‏به معناى فاصله و حائل میان دو چیز راگویند.

مرحوم طریحى (1) در مجمع‏ البحرین (2) در معناى کلمه برزخ چنین مى ‏نویسد:«البرزخ: الحاجز بین الشیئین‏» یعنى «برزخ حائل بین دو شى‏ء است‏»، سپس روایتى از معصوم علیه السلام چنین نقل مى‏ کند: «نخاف علیکم هول البرزخ‏» پس مراد از برزخ در این روایت‏ بین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا رستاخیز مى‏ باشد پس کسى که مى‏ میرد، داخل برزخ مى ‏شود. این کلمه و واژه در قرآن سه بار و در سه آیه ذکر شده است: در دو آیه که یکى در سوره فرقان و دیگرى در سوره «الرحمان‏» است، واژه برزخ به معناى فاصله و حائل میان دو دریا که یکى شور است و دیگرى شیرین و به هم نمى‏ آمیزند، آمده و در آیه سوم که در سوره «مؤمنون‏» است، در معناى عالم برزخ یا فاصله میان مرگ و رستاخیز ذکر شده است.

آیه اول: « وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا ؛ او خدائى است که آب دو دریا را بهم آمیخت، دو دریایى که آب یکى از آن دو شیرین و گوارا است و آب دیگرى شور و تلخ، و میان این دو آب فاصله و حائلى قرار داد تا همیشه از هم جدا باشند و به هم نیامیزند».﴿سوره فرقان آیه 53﴾

آیه دوم: «.. و بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا یَبْغِیَانِ » «میان آن دو دریا فاصله‏ اى است که به حدود یکدیگر تجاوز نمى‏ کنند و به هم نمى‏ آمیزند».(سوره الرحمان آیه 20)

آیه سوم: « لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ‏ ؛ گناهکاران گویند تا شاید به تدارک و جبران گذشته کردار نیک انجام دهم و به آن خطاب شود که هرگز چنین نخواهد شد و گناهکاران کلمه «ارجعننى‏» را که از سر حسرت بر زبان رانند و نتیجه ‏اى نگیرند، که از عقب آنها عالم برزخ است تا روزى برانگیخته شوند.(3)

غیر از این آیه، آیات دیگرى نیز در قرآن ذکر شده که از مجموع مطالب آنها استفاده مى‏ شود که عالم برزخ واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است از جمله آنها:

« وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ ؛ (اى پیامبر) هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‏ا ند و نزد پروردگارشان (در عالم برزخ) روزى داده مى‏ شوند».(4)

در آیه 171 سوره آل عمران مى فرماید: «و از نعمت‏ خدا و فضل او (نسبت‏ به خودشان در عالم برزخ) مسرورند و (مى‏ بینند که) خداوند پاداش مؤمنان را ضایع نمى‏ کند (نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان را که شهید شدند)».

« یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ وَیُضِلُّ اللّهُ الظَّالِمِینَ وَیَفْعَلُ اللّهُ مَا یَشَاءُ ... خداوند کسانى را که ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مى ‏دارد هم در این جهان و هم سراى دیگر (در عالم برزخ و سراى آخرت)(5).

از همه این آیات استفاده مى‏ شود که بعد از مرگ، عالم برزخ است تا روزى که مبعوث شوند و این برزخ عالم قیامت نیست‏ یعنى انسان پس از مرگ بلافاصله به روز قیامت منتقل نمى ‏شود.

شخصى به امام صادق علیه السلام عرض کرد: چه مى‏ فرمایید در آیه « النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا ...» (6). «آتش است که هر صبح و شام که آنان بر آن عرضه مى ‏شوند؟» فرمود: «دیگران چه مى‏ گویند؟» عرض کرد: «مى‏ گویند آن آتش جهنم جاوید (آخرت) است و گویند که بین صبح و شام عذابى نباشد». فرمود: «پس اینها خوشبخت‏ اند «که بخشى از روز را در آسایش بسر مى‏ برند». عرض کرد: «پس چگونه است؟» فرمود: «این، در دنیا است که مربوط به عالم برزخ است. و اما جهنم جاوید محتواى این آیه است: «... وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ ؛ روزى که قیامت‏ برپا شود (مى‏ فرماید:) آل فرعون را در سخت‏ترین عذاب ها وارد کنید» (7).

در احادیث معتبر از پیامبر و ائمه سلام الله علیهم اجمعین در توضیح عالم برزخ چنین وارد شده است: « البرزخ هو امر بین امرین و هو الثواب و العقاب بین الدنیا و الآخرة و هو قول الصادق علیه السلام و الله ما اخاف علیکم الا البرزخ‏ ؛ برزخ همان امر بین دو امر ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است و آن قول امام صادق علیه السلام است که مى‏ فرماید: «به خدا سوگند من بر شما (شیعیان) نمى ‏ترسم جز از مرحله برزخ بین دنیا و آخرت‏»(8).

در مورد آیه «...وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ...» امام صادق علیه السلام فرمود: «هو القبر و ان لهم فیه لمعیشة ضنکا و الله ان القبر لروضة من ریاض الجنة او حفرة من حفر النار؛ مراد از برزخ همان قبر مى‏ باشد و البته براى کافران هر آینه زندگى سختى در آنجا مى ‏باشد به خدا سوگند که قبر هر آینه باغى از باغ هاى بهشتى (براى مؤمنین) و یاحفره ‏اى از حفره‏ هاى آتش جهنم (براى کافران و..). مى ‏باشد (9).

از اینرو امام صادق علیه السلام خطاب به شیعیان آن زمان مى‏ فرماید: « والله اتخوف علیکم فی البرزخ. قلت ما البرزخ؟ فقال: القبر منذ حین موته الى یوم القیامة‏؛ من بر شما (شیعیان) در عالم برزخ مى‏ ترسم، راوى مى‏ گوید: من به امام صادق علیه السلام گفتم که عالم برزخ کجا است؟ فرمود: قبر است، زندگى در آن از زمان مرگ تا روز رستاخیز ادامه دارد».

امام صادق علیه السلام به جمعى از شیعیان خود فرمود: به خدا قسم که تنها خطرى که من بر شما احساس مى کنم، برزخ است و چون قیامت‏ شود و کار به دست ما برسد، ما بر کار شما از خودمان اولویت داریم (10).

از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت‏ شده است که فرمود: «ارواح مؤمنان عالم در برزخ به کنار چشمه‏ اى از بهشت‏ به نام «سلمى‏» زندگى مى‏ کنند (11).

«ابوبصیر» مى‏ گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم ارواح مؤمنین پس از مرگ در چه وضعند؟ فرمود: «در برزخ در میان غرفه‏ هایى از بهشت‏ بسر مى‏ برند، از خوراک بهشتى مى ‏خورند و از آب آن مى ‏نوشند و منتظر انجاز وعده پروردگار خود هستند» (12).

پس عالم برزخ حائل بین دو شى‏ء یعنى مابین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا روز بعثت است پس کسى که مى‏ میرد، داخل برزخ مى‏ شود که واسطه و حائل بین دنیا و آخرت است (13).

پى‏ نوشت ها:

• 1) متوفاى 1085ه ق

• 2) ج‏2، ص 430

• 3) مؤمنون، 100 - دائرة‏المعارف تشیع، ج‏3، ص 176، بنیاد خیریه فرهنگى شط سال 1371ش.

• 4) آل عمران، 169

• 5) ابراهیم، 27

• 6) مؤمن، 46

• 7) همان

• 8) تفسیر نورالثقلین: ج‏3، ص 553 - تفسیر على بن ابراهیم - بحارالانوار، ج‏6، ص 214

• 9) بحارالانوار: ج‏6، ص 218

• 10) معارف و معاریف، ج‏1، ص 378 و 379 تالیف سید مصطفى دشتى

• 11) بحارالانوار: ج‏6، ص 61 و 82

• 12) بحارالانوار: ج‏6، ص 61 - 82

• 13) قاموس نهج‏البلاغه، تالیف محمد على ترقى، ج 1، ص 137

جام